اخلم (یا اخلومد) از ییلاق‌های استان خراسان رضوی است که در شمال شرقی ایران در شهرستان چناران در ۸۵ کیلومتری شمال غرب مشهد و ۲۴ کیلومتری چناران، در میان سلسله کوه‌های بینالود است.
اخلمد که از گردشگاه‌های طبیعی اطراف مشهد است و قدمتی چند هزار ساله دارد، در دره‌ای در میان کوه بینالود واقع شده است. دراین دره به دلیل هوای مساعد، سیب و گردوی فراوانی به عمل می آید. دره اخلمد زیاد پهن و گسترده نیست و همین باعث شده تا تراکم گیاهان در آن بیشتر باشد و سرسبزی و طراوت خاصی به آن ببخشد.
در کنار درختان و گیاهان طبیعی، تعداد زیادی از باغ‌های منطقه در این دره دیده می‌شود که در فصل‌های بهار و تابستان خانواده‌ها، گردشگران و مسافران را به سوی خود فرامی‌خواند. در روستای اخلمد، پس از طی مسیر دره و باغ‌ها در انتهای دره، آبشاری وجود دارد که بلند و زیباست و باشکوهی رویایی در بلندای کوه در جریان است. دره دارای آبشارهای متعددی است که ۴ آبشار آن دایمی و مابقی فصلی است.
بلندترین آبشار این منطقه آبشار اخلمد با ۴۰ متر ارتفاع است. در بین این آبشارها، محلی باز و گسترده دیده می‌شود که به تخت شاه عباس شهرت دارد. پس از آبشار اخلمد، رودخانه‌ای جریان دارد که مسیر بسیار تنگ کوه‌های بلند اطراف را طی کرده و پس از گذر از دره‌ای زیبا به رودخانه اخلمد می‌پیوندد. اهالی روستای اخلمد به این بخش، خانه‌های گلی می‌گویند. در پای آبشارها حوضچه‌های آبی ایجاد شده است. آب و هوای این منطقه معتدل کوهستانی است و در تمام فصول سال میزبان گردشگران است. در ۳ کیلومتری ورودی دره به سوی روستای اخلمد، سدی وجود دارد که در تنگاتنگ دره اخلمد بنا شده و به نام سد بایسنقر میرزا شناخته می‌شود.
وجه تسمیه
راجع به وجه تسمیه اخلمد در کتاب «راهنمای خراسان» آمده است:
دره اخلمد که سیب آن بسیار معروف است و آبشاری بلند از تیزه کوه فرو می‌افتد. مردم آنجا معتقدن هستند که در حمله اعراب به خراسان مردم هرگاه مورد حمله سپاهیان قرار می‌گرفتند به این دره پناه می‌آوردند و چون هنگام خطر همواره یکدیگر را ندا می‌کردند که «خالد آمد، خالد آمد» این دره رفته رفته به اخلمد مشهور شد. و خالد سردار عرب در جنگ‌های این محل بوده ست.
رودخانه، و چشمه آب‌های معروف اخلمد
اما رودخانه اخلمد: آب اولیه آن، از محلی به نام «پیش باغ» و «شیر مرغ» است که مسافت را از پیچ‌وخم دره‌های «کوه منیجه» طی نموده، تا به دره اخلومد می‌ریزد.
آب این رودخانه، در فصل بهار بسیار زیاد است، سال‌هایی که بارش برق و باران کمتر باشد، در فصل تموز و پاییز، و زمستان تقلیل می‌یابد!
فاضل آب رودخانه (یعنی آن اندازه که از باغات اضافه باشد) در دهنه اخلومد به مصرف باغات تازه احداث و امور کشاورزی آنجا می‌رسد.
چشمه آب‌های معروف اخلمد
از نظر موقعیت، و شهرت‌هایی که در محل برای آن‌ها نقل می‌شود به ترتیب این‌هاست:
۱. چشمه دیزبار؛ ۲. چشمه دراجی؛ ۳. چشمه خواهش؛ ۴. چشمه سربرج؛ ۵. چشمه غسل خانه؛ ۶. چشمه پونه‌زار؛ ۷. چشمه حاتم؛ ۸. چشمه حصار؛ ۹. چشمه سلیمه؛ ۱۰ چشمه دنبه؛ ۱۲. چشمه بلبل و…
باغات و مزارع و مراتع اخلمد
اخلمد به طور کلی (یعنی اخلمد علیا و سفلی و دهنه اخلمد) از نظر باغات و مزارع آبی و دیم و مراتع در خراسان کم‌نظیر است، البته قسمت مهم آن، از مزرعه آبی، و دیم، و باغات موقوفه آستان قدس رضوی و غیره است که به آن قسمت «دهنه اخلمد» می‌گویند.
کوهسار اخلمد و معادن، و ذخایر آن
کوهسار اخلمد عبارت از سه کوه است که به یکدیگر پیوسته و اخلمد را در میان گرفته‌اند. اهل محل، این کوه‌ها را، کوه میزان، و کوه منیجه، و کوه پرو (یعنی پر آب) می‌گویند.
کوه میزان که در جهت شرقی اخلومد قرار دارد، از آب، و آبادی بهره زیادی ندارد ولی از نظر مرتع بی‌نظیر است.
کوه منیجه که قسمتی از آن، در جهت شرقی، در قسمت هم، در جهت جنوبی اخلمد واقع است، کوهی است سبز و خرم، شامل چشمه آب‌ها و اشجار و دره‌های زیبا که هر یک نام جداگانه‌ای دارد مانند: شیر مرغ، و پیش باغ (بهشت باغ) و غیر این‌ها، آب آبشار و رودخانه اخلمد از این کوه می‌جوشد.
سرزمین «پیش باغ» مرتع دامداران محلی است که در فصل تابستان در اینجا اطراق می‌کنند. در حوالی پیش باغ، چشمه‌ها، و دره‌های پر آب دیگری نیز است که هر کدام موقعیتی خاص، از نظر مراتع، و اشجار مثمره دارند مانند: شیر مرغ، سلطان بازه، خوک دان (بزدان) سنگ سوراخ، سرحصار، چشمه آقا کریم و غیر ذالک که بعضی از این اماکن استراحتگاه‌های مشخصی است و تعلق به افراد معلومی دارد.
کوه پرو (کوه فاراب) که در شمال غربی اخلمد قرار دارد، کوه بسیار وسیعی است که قسمتی از آن نسبتا هموار و صاف است و محل کشت زراعت دیم، و در تابستان اقامتگاه دامداران محلی و اطرافیان است.
سنگ‌های کوه و کمر و اخلومد آهکی است، لذا کوره آهک‌پزی قابل توجهی در اخلمد دایر است که مورد استفاده این توابع قرار گرفته است.
در کوهسار اخلومد، معدن‌های «سنگ سرب» وجود دارد که متاسفانه فعلا از آن‌ها بهره‌برداری نمی‌گردد. تا چند سال پیش که این معادن دایر بود، در هر ماه حدود (چهارصد یا پانصد تن) «سنگ سرب» استخراج می‌شد، ولی از سال ۱۳۴۳ خورشیدی به علل مختلفی کلا به حال تعطیل در آمده است.
و اما گیاهان شگفت‌انگیز این کوهسار، به‌ویژه گیاهان غذایی و درمانی و صنعتی آن بسیار است، گیاهان غذایی مانند: قارچ، زیره، پونه، بیوک، کاکاتو، سکنگور، که بعضی از این‌ها مثل قارچ و زیره بفروش می‌رسد و اهالی استفاده خوبی می‌برند.
و گیاهان درمانی و صنعتی مانند: پرسیاوشان، گلپر، گل بابونه، کاسنی، زرشک کوهی، تمشک، شاه تره، پونه کبود، خاکشیر، بابیرم، کنوچه، دمگاوی، بیرم نخودی، هواچوبه، چوبک، سریش، کتیرا، باریجه.
کتیرا و باریجه دو نوع زنجی است که اولی از «گون» و دومی از گیاهی به نام «بزگورک» گرفته می‌شود و قیمت بسیار بالایی دارد. اکثر جوان‌ها و بلکه بزرگ‌سالان اخلومد، در فصل تابستان به دنبال جمع‌آوری «باریجه» اند و از این راه ثروتمند شده‌اند.
دره ای درروستای اخلمد وجود دارد که اسمش دره اجنه است. اجنه که جمع کلمه جن است و از کلمات عربی است به معنی پنهان بودن و ندیده شدن و تاریک بودن است. این دره به دلیل وجود راه های تنگ و تاریک و باریک به دره اجنه معروف شده است. دره اجنه از دره‌های فرعی دره اخلمد است.
در همان ورودی دره اخلمد بندی وجود دارد که از نظر تاریخی دارای اهمیت است. این بند حدودا در نیمه اول سده نهم به وسیله شاهزاده میرزای تیموری پسر شاهرخ نوه نابینای نادرشاه افشار و حاکم آن زمان شهر توس ساخته شده است. این شاهرخ بوسیله آقا محمد خان در زمان فتح خراسان نابینا شد و سپس به طرز بدی شکنجه شد و در آخر هم به وسیله او کشته شد. این بنا از آثاری است که مورد توجه علاقمندان به آثار و بازمانده هایی تاریخی است.
